Postępowanie w sprawach nieletnich / Uchylenie środków wychowawczych zastosowanych wobec nieletniego
Funkcją środków wychowawczych, które sąd może zastosować wobec nieletniego w razie stwierdzenia, że popełnił on czyn karalny lub że przejawia znamiona demoralizacji, jest przede wszystkim dążenie do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu nieletniego. Dlatego też, w odróżnieniu od postępowania karnego, w którym sąd w wyroku precyzyjnie wskazuje rodzaj i czas trwania kary, sąd w postępowaniu w sprawach nieletnich co do zasady nie określa z góry okresu na jaki stosuje środek lub środki wychowawcze. U podstaw takiego rozwiązania leży założenie, że dopóki nieletni nie wykaże pozytywnych zmian w swojej postawie, dopóty dalsze stosowanie środka jest zasadne i celowe. W konsekwencji, okres stosowania środków wychowawczych jest uzależniony od oceny, czy środek wychowawczy odniósł zamierzony rezultat w postaci poprawy zachowania nieletniego.
Nie oznacza to jednak, że w przypadku braku korzystnych zmian w postępowaniu nieletniego, raz nałożony na niego środek wychowawczy będzie stosowany już zawsze. Granice czasowe stosowania środków, niezależnie od ich skuteczności, określa bowiem art. 73 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Przepis ten uzależnia czas wykonywania środków od osiągnięcia przez nieletniego określonego wieku, tj:
-
ukończenia przez nieletniego 18 lat – w przypadku następujących środków:
- przewidzianych w art. 6 ust. 2,3 i 6 upn (zobowiązania nieletniego do określonego postępowania, ustanowienia nad nieletnim nadzoru odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, skierowania nieletniego do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym);
- przewidzianego w art. 7 upn (zobowiązanie rodziców lub opiekunów nieletniego do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, do współpracy ze szkołą, poradnią psychologiczno-pedagogiczną itd.; zobowiązanie rodziców nieletniego do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego);
- przewidzianego w art. 8 upn (wymierzenie rodzicom lub opiekunowi nieletniego kary pieniężnej, w przypadku gdy uchylają się oni od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny);
- umieszczenia nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą albo domu pomocy społecznej.
-
ukończenia przez nieletniego 21 lat – w przypadku następujących środków:
- pozostałych środków przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich;
- środka zastosowanego na podstawie art. 10 § 4 kodeksu karnego;
- środka zastosowanego na podstawie art. 5 § 2 kodeksu karnego skarbowego.
W przypadku środków stosowanych do 18 roku życia, ustawodawca przewidział możliwość przedłużenia stosowania środka wychowawczego w przypadku, gdy nieletni ukończy 18 lat przed zakończeniem roku szkolnego; wykonywanie środka ulega wówczas wydłużeniu do zakończenia roku szkolnego (art. 73 § 2 upn).
Z drugiej strony, środki wychowawcze mogą być zmieniane lub uchylane w każdym czasie, nawet przed ich wykonaniem w całości, w zależności od potrzeb. Kompetencję do zmiany lub uchylenia środka wychowawczego ma sąd rodzinny, który przy orzekaniu o ewentualnym uchyleniu środka lub zastosowaniu innego w zamian za dotychczasowy winien kierować się „względami wychowawczymi (art. 79 § 1 upn). Zmiana lub uchylenie środka jest zatem uzależniona od tego, czy zastosowany środek okazał się skuteczny i spowodował korzystną zmianę w postępowaniu nieletniego. Przed wydaniem postanowienia w przedmiocie uchylenia lub zmiany środka sąd rodzinny może dodatkowo wysłuchać nieletniego, jego rodziców lub opiekuna.
Uchylenie lub zmiana środka wychowawczego może nastąpić z urzędu lub na wniosek (art. 75 upn). Podmiotami uprawnionymi do złożenia wniosku są strony postępowania, obrońca nieletniego, dyrektor zakładu w którym przebywa nieletni (ośrodka wychowawczego, schroniska dla nieletnich, zakładu poprawczego itd.), a także kurator sądowy, sprawujący nadzór nad nieletnim (art. 69 i 70 upn). Wniosek o zmianę lub uchylenie środka wychowawczego należy złożyć do sądu rodzinnego, tj. sądu właściwego miejscowo ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu nieletniego (art. 17 § 1 upn).